Εγχειρίδιο Γλωσσικής Διδασκαλίας (Γενικής Παιδείας) - Βιβλίο Μαθητή

 

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

 

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΜΕΣΟ ΚΑΙ ΕΜΜΕΣΟ
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ
ΣΥΣΤΟΙΧΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

 

Α. ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Να μελετήσετε το παρακάτω κείμενο και να προσπαθήσετε, με βάση όσα ξέρετε μέχρι τώρα, να βρείτε τις λέξεις που είναι αντικείμενα:

Θῆρας ἐθήρευον λέων καὶ ὄναγρος, ὁ μὲν λέων διὰ τῆς δυνάμεως ὁ δὲ ὄναγρος διὰ τῆς ταχύτητος. Ἐπεὶ δὲ ζῷά τινα ἐθήρευσαν, ὁ λέων μερίζει καὶ τίθησι τρεῖς μοίρας, καὶ «τὴν μὲν μίαν, εἶπε, λήψομαι ὡς πρῶτος· βασιλέα με ὀνομάζουσι· τὴν δὲ δευτέραν, ὡς ἐξ ἴσου κοινωνός· ἡ δὲ τρίτη μοῖρα κακόν μέγα σοι ποιήσει, ἄν μὴ φύγῃς».

(Αἰσώπου Μῦθοι, διασκευή)

θῆρας (θήρ, ὁ)	άγρια ζώα
ὄναγρος	άγριος όνος
μερίζει (μερίζω)	κάνει τη διανομή, μοιράζει
μοίρας (μοῖρα, ἡ)	μερίδια
ὡς ἐξ ἴσου κοινωνός	ως συνέταιρος με ίσα δικαιώματα

 

Β. ΥΠΕΝΘΥΜΙΣΗ

• Η απλή πρόταση είναι δυνατόν να πάρει διάφορες μορφές και αυτό εξαρτάται από το είδος του ρήματος, το οποίο αποτελεί και τον πυρήνα της.
• Τα ενεργητικά ρήματα, δηλαδή όσα σημαίνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, τα αμετάβατα και τα μεταβατικά.

 

  Αμετάβατα λέγονται τα ρήματα εκείνα τα οποία δηλώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί, χωρίς όμως η ενέργειά του να μεταβαίνει σε άλλο πρόσωπο ή πράγμα,

     π.χ.   Ὁ λέων μερίζει
    (ἄν μὴ) (φύγῃς (σὺ)

 

  Μεταβατικά λέγονται τα ρήματα εκείνα που δηλώνουν ότι η ενέργεια του υποκειμένου τους μεταβαίνει σε ένα άλλο πρόσωπο ή πράγμα, το οποίο ονομάζεται αντικείμενο. Το αντικείμενο τίθεται πάντοτε σε μια από τις πλάγιες πτώσεις (γενική, δοτική, αιτιατική). Στη νέα ελληνική επικράτησε η αιτιατική ως η συνηθέστερη πτώση του αντικειμένου.

• Τα μεταβατικά ρήματα είναι δυνατόν να δέχονται ένα ή δύο αντικείμενα και καλούνται αντίστοιχα μονόπτωτα ή δίπτωτα ρήματα:

		Υποκ.		Ρήμα		Αντικ.(Ι)		Αντικ. (II)
μονόπτωτα		οὗτοι)		ἐθήρευσαν		ζῷα
		Κλέαρχος		ἐτίμα		τοὺς φίλους
δίπτωτα		ἡ μοῖρα		ποιήσει		κακόν		σοι
		Κίμων		ἐδίδου		χρήματα		τοῖς πτωχοῖς

α)   Τα μονόπτωτα ρήματα συντάσσονται, ανάλογα με τη σημασία τους, με γενική, με δοτική ή με αιτιατική, όπως φαίνεται στον επόμενο πίνακα:

μέμνησο (= να θυμάσαι) τῶν Ἀθηναίων Σωκράτης οὐκ ἠμέλει τοῦ σώματος οἱ ἄνθρωποι ἐπιθυμοῦσι τῶν ἀγαθῶν οἱ δικασταί ἀκηκόασι (= άκουσαν) τῶν μαρτύρων Λακεδαιμόνιοι ἤρξαντο (= άρχισαν) τοῦ πολέμου	γενική
τοῖς Ἕλλησιν ἐλευθερία προσήκει (= ταιριάζει) οἱ Ἀθηναῖοι ἐπίστευον τοῖς συμμάχοις Πλάτων ὡμίλει (= συναναστρέφονταν) σοφοῖς Δαίδαλος Μίνῳ ἐδούλευε (= ήταν δούλος) οἱ φαῦλοι φθονοῦσι τοῖς ἀγαθοῖς οἱ δοῦλοι εἵποντο (= ακολουθούσαν) τῷ δεσπότῃ ὁ τῶν ἀνθρώπων βίος θεάτρῳ ἔοικε (= μοιάζει)	δοτική
Περικλῆς τὰ μέγιστα τοὺς Ἀθηναίους ὠφέλει (οὗτοι) ἐθήρευον ζῷα οἱ στρατιῶται ὤρυξαν τάφρον οἱ Λακεδαιμόνιοι ἐφόνευσαν τοὺς κήρυκας	αιτιατική

β) Τα δίπτωτα ρήματα συντάσσονται, ανάλογα με τη σημασία τους, με:

γενική+ δοτική,          δοτική+ αιτιατική,

γενική+ αιτιατική       αιτιατική+ αιτιατική

Βλέπε χαρακτηριστικά παραδείγματα στον επόμενο πίνακα:

μεταδίδοτε (= δώστε ένα μέρος) τῶν ἀγαθῶν τοῖς φίλοις ἐκοινώνησαν (= μετείχαν) τῶν αὐτῶν κινδύνων ἡμῖν ὁδοῦ παραχωροῦσιν οἱ νεώτεροι τοῖς πρεσβυτέροις	γεν. + δοτ.
Βασιλεύς ἤκουσε ταῦτα Τισσαφέρνους Χειρίσοφος ἐπλήρωσε (=γέμισε) λίθων λάρνακας (=κιβώτια) ὀκτώ οὗτος ἔλαβε τὸν Ὀρόντα τῆς ζώνης (=από τη ζώνη) οἱ Ἠλεῖοι ἐκώλυον (=εμπόδιζαν) τοὺς Λακεδαιμονίους τοῦ ἀγῶνος	γεν. + αιτ.
Ἀλέξανδρος τὸν ἑαυτοῦ δακτύλιον ἐδωκε τῷ Περδίκκᾳ ὁ σίδηρος ἐξισοῖ (= εξισώνει) τοὺς ἀσθενεῖς τοῖς ἰσχυροῖς προσήγαγον (= έφεραν, παρουσίασαν) αὐτῷ τοὺς αἰχμαλώτους ταῦτα συνεβοῦλευσεν Περικλῆς Ἀθηναίοις	δοτ. + αιτ.
Κάτων ἐδίδασκεν τὸν υἱὸν μουσικήν αἰτεῖτε Ἀλέξανδρον ἱππέας ὁ πάππος τὸν Κῦρον ἐνέδυσε (=έντυσε) καλὴν στολὴν	αιτ. + αιτ.

 

Γ. ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

• Άμεσο και έμμεσο αντικείμενο

Στα δίπτωτα ρήματα το ένα αντικείμενο ονομάζεται άμεσο και το άλλο έμμεσο.
Άμεσο είναι το αντικείμενο που βρίσκεται σε πτώση αιτιατική και, όταν το ρήμα συντάσσεται με δύο αιτιατικές, άμεσο είναι αυτό που δηλώνει πρόσωπο. Στην περίπτωση που κανένα αντικείμενο δεν είναι σε πτώση αιτιατική, άμεσο είναι αυτό που βρίσκεται σε πτώση γενική. (Βλ. και Σ.Α.Ε. § 49, σημείωση).

— Κῦρος ἔδωκε Κλεάρχῳ (έμμεσο) χρυσίον (άμεσο).
— Ἐμοῦ (έμμεσο) ἀκούσεσθε πᾶσαν τὴν ἀλήθειαν (άμεσο).
— Διδάσκουσι τοὺς παῖδας (άμεσο) σωφροσύνην (έμμεσο).
— Μετεσχήκαμεν ὑμῖν (έμμεσο) ἱερῶν τῶν σεμνοτάτων (άμεσο).

• Κατηγορούμενο του αντικειμένου

Σε ορισμένα δίπτωτα ρήματα που συντάσσονται με δύο αιτιατικές παρατηρούμε ότι η μία αιτιατική είναι κατηγορούμενο της άλλης και γι' αυτό ονομάζεται κατηγορούμενο του αντικειμένου. Σ' αυτή την κατηγορία ανήκουν τα ρήματα:
ὀνομάζω, νομίζω, ἐκλέγω, διορίζω, ποιῶ
και όσα έχουν παρόμοια σημασία.

Η λειτουργία του κατηγορουμένου γίνεται σαφέστερη, αν η συγκεκριμένη πρόταση μετατραπεί σε παθητική. Προσέξτε τις επερχόμενες μεταβολές στα επόμενα παραδείγματα:

—  (Οὗτοι) ὀνομάζουσιν ἐμέ (αντικ.) βασιλέα (κατηγ. αντικ.).
—  Οἱ Ἀθηναῖοι ἐκάλουν τοὺς ποιητὰς (αντικ.) θείους (κατηγ. αντικ.).

Αντίστοιχες εκφράσεις στην παθητική φωνή:

—  Οὗτος (ὁ λέων) ὀνομάζεται ὑπὸ τούτων βασιλεύς (κατηγ.).
—  Οἱ ποιηταὶ ἐκαλοῦντο θείοι (κατηγ.) ὑπὸ τῶν Ἀθηναίων.

Σημείωση: Σπάνια παρατηρούμε κατηγορούμενο του αντικειμένου με άλλα ρήματα που συντάσσονται διαφορετικά:

π.χ. Ἐμοὶ χρῆσθε κριτῇ.

• Σύστοιχο αντικείμενο

Πολλές φορές συμβαίνει το αντικείμενο που βρίσκεται σε πτώση αιτιατική να επαναλαμβάνει τη ρηματική ενέργεια, και μάλιστα με όνομα, που έχει την ίδια ρίζα με το ρήμα, ή συνώνυμο. Το αντικείμενο αυτό καλείται σύστοιχο.

—  Οὗτοι ἐθήρευον θῆρας.
—  Σωκράτης θυσίας ἔθυε.
—  Κροῖσος ἔζη βίον εὐδαίμονα.

Το σύστοιχο αντικείμενο συνοδεύεται συνήθως από επιθετικό προσδιορισμό και, επειδή δεν εκφράζει κάποια αναγκαία έννοια, κατά κανόνα παραλείπεται και μένει στη θέση του μόνο ο επιθετικός προσδιορισμός, είτε αμετάβλητος είτε σε πτώση αιτιατική ουδετέρου γένους, συνήθως πληθυντικού αριθμού.

—  Παῖσον (= χτύπησε) διπλῆν ( < διπλῆν πληγήν).
—  Ἀλκιβιάδης πολλά ἥμαρτε (< πολλὰς ἁμαρτίας).

Σημείωση: Στην κοινή νεοελληνική γλώσσα ο επιθετικός προσδιορισμός του συστοίχου αντικειμένου κατέληξε σε τροπικό επίρρημα. Έτσι προέκυψε η κατάληξη -α των επιρρημάτων αντί της -ως της αρχαίας Ελληνικής.

—  Βαδίζει καμαρωτά (< καμαρωτό βάδισμα)
—  Ζούσε ήσυχα (< ήσυχη ζωή)
—  Γελούσε τρανταχτά (< τρανταχτό γέλιο)
—  Σφύριζε κλέφτικα (< κλέφτικο σφύριγμα)

 

Δ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ

  Στα επόμενα παραδείγματα ποια ρήματα είναι δίπτωτα και ποια μονόπτωτα;

1. Σχολαστικός ἰατρῷ συναντήσας, ἔλεγεν αὐτῷ τάδε· «συγχώρησόν μοι καὶ μή μοι μέμψῃ ὅτι (= διότι)οὐκ ἐνόσησα νόσημά τι».
2. Ξενοφῶν ἐπυνθάνετο (= ζητούσε να μάθει) τῶν αἰχμαλώτων ἑτέραν ὁδόν.
3. Σωκράτης ἐδίδασκε τοὺς μαθητὰς τὴν ἀρετὴν καὶ οὐκ ἐπράττετο (= δεν έπαιρνε) αὐτοὺς χρήματα.

 

  Στα παρακάτω παραδείγματα να αναγνωρίσετε τα σύστοιχα αντικείμενα και τα κατηγορούμενα του αντικειμένου:

1. Ἅμα δὲ τῇ ἡμέρᾳ οἱ Ἕλληνες εἵλοντο (= εξέλεξαν) Ξενοφῶντα στρατηγόν.
2. Οἱ Ἀθηναῖοι τοσαύτας ἑορτὰς ἑώρταζον, ὅσας οὐδεμία τῶν ἄλλων Ἑλληνίδων πόλεων καὶ τοσαύτας δίκας ἐδικάζοντο, ὅσας οὐδὲ πάντες ἄνθρωποι.
3. Ἀθηναῖοι τοὺς Μεγαρεῖς ἐνόμιζον συμμάχους πιστοὺς καὶ στρατιώτας γενναίους.
4. Τοιαῦτα ἔλεγεν ὁ Ἐρατοσθένης καὶ πολλὰ ἐμηχανάτο (= επινοούσε) διὰ τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν.
5. Τὴν τοιαύτην δύναμιν ἀνδρείαν ἔγωγε καλῶ.
6. Ἂν σωφρονῇς κράτιστον βίον ζήσεις.
7. Δημοσθένης πολλοὺς κινδύνους ὑπὲρ τῆς πατρίδος κεκινδύνευκεν καὶ τὰ βέλτιστα συμβεβούλευκεν.
8. Πλείονα λυποῦνται οἱ πλούσιοι τῶν πενήτων.

 

  Να συμπτύξετε και να αναπτύξετε κατάλληλα τις επόμενες προτάσεις σύμφωνα με το παράδειγμα:

1. Ὅμηρος παιδεύει τὴν ἀρίστην παιδείαν.		1. Ὅμηρος παιδεύει τὰ ἄριστα.
2. Τὴν κακίστην δουλείαν οἱ ἀκρατεῖς δουλεύουσι.		2. ............................................................... ...................................................................
3. Ξενοφῶν τούτους τοὺς λόγους εἶπεν.		3. ............................................................... ...................................................................
4. Τὸν ἄνθρωπον δεῖ πολλοὺς μόχθους μοχθεῖν.		4. ............................................................... ...................................................................
5. ........................................................................... ...............................................................................		5. Ἡ ἐμὴ τέχνη βραχέα δύναται ὠφελεῖν.
6. ........................................................................... ...............................................................................		6. Μέγα δύναται ὁ τοῦ ἑαυτοῦ κρατῶν.
7. ........................................................................... ...............................................................................		7. Σωκράτης ἄριστα ἔπραττεν ἐν τῷ βίῳ.
8. ........................................................................... ...............................................................................		8. Οἱ μὲν Μαραθῶνι μεγάλα ἐνίκησαν.

 

  Να μεταφέρετε στην αρχαία Ελληνική τις επόμενες προτάσεις:

1. Ονόμασε τον εαυτό του στρατηγό όλων των Ελλήνων.
2. Ο Αλκιβιάδης πολύ έβλαψε (εζημίωσε) την πατρίδα του την Αθήνα.

 

  Να μεταφράσετε το κείμενο:

Τὴν τῶν ποταμῶν φύσιν καὶ τὰ ῥεῖθρα αὐτῶν ὁρῶμεν· ὅμως οἱ τιμῶντες αὐτοὺς καὶ τὰ ἀγάλματα αὐτῶν ἐργαζόμενοι οἱ μὲν ἀνθρωπομόρφους αὐτοὺς ἱδρύσαντο, οἱ δὲ βοῶν εἶδος αὐτοῖς περιέθηκαν. Βουσὶ μὲν οὖν εἰκάζουσιν οἱ Στυμφάλιοι τὸν Ἐρασῖνον καὶ τὸν Μετώπην καὶ οἱ Λακεδαιμόνιοι τὸν Εὐρώταν. Ἀθηναῖοι δὲ τὸν Κηφισὸν ἄνδρα δεικνύουσι ἐν προτομῇ κέρατα ἔχοντα.

(Αἰλιανοῦ, Ποικίλη Ἱστορία, Β, 33, διασκευή)

 

ῥεῖθρα	κοίτες
οἱ μὲν.. οἱ δὲ	άλλοι μεν... άλλοι δε
ἱδρύσαντο	έκαναν, έφτιαξαν
βοῶν εἶδος αὐτοῖς περιέθηκαν	τους έδωσαν μορφή βοδιών
βουσὶν εἰκάζουσιν	παρομοιάζουν με βόδια / απεικονίζουν ως βόδι