Εγχειρίδιο Γλωσσικής Διδασκαλίας (Γενικής Παιδείας) - Βιβλίο Μαθητή

 

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

 

ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΤΗΣ Γ΄ ΚΛΙΣΗΣ (ΔΙΠΛΟΘΕΜΑ)

 

Α. ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Να μελετήσετε τα επόμενα παραδείγματα και να επισημάνετε τα υπάρχοντα διπλόθεμα φωνηεντόληκτα ουσιαστικά της γ΄ κλίσης.

• Γεωργός, καθ' ἡμέραν ἔξω τοῦ ἄστεως ἐπορεύετο καὶ ἐν τῷ δρυμῷ (= στον δρυμώνα, στο δάσος) τῷ πελέκει (= με το τσεκούρι) ἐξυλεύετο (= έκοβε ξύλα).
• Λακεδαιμόνιοι τοὺς νέους ἐπαίδευον πρὸς πειθὼ καὶ ἀνδρείαν.
• Λέσβος ἡ νῆσος πατρίς ἐστι τοῦ Ἀλκαίου καὶ τῆς Σαπφοῦς.

Στα παραπάνω παραδείγματα υπάρχουν ορισμένοι νέοι τύποι διπλόθεμων φωνηεντόληκτων ουσιαστικών της γ’ κλίσης:

α)

τοῦ ἄστεως τῷ πελέκει

β)

πειθὼ τῆς Σαπφοῦς

Πρόκειται για διπλόθεμα φωνηεντόληκτα που λήγουν:

α) σε -υς/-υ, -εως   (π.χ. πέλεκυς, -εως, ἄστυ, -εως)
β) σε -ω, -ους     (π.χ. πειθώ, -οῦς, Σαπφώ, -οῦς)

Τα ονόματα αυτά κλίνονται σύμφωνα με τους επόμενους πίνακες (βλ. και τις παραγρ. 111, 112 και 118, 119 της Γ.Α.Ε.):

ΕΝΙΚΟΣΑΡΙΘΜΟΣ
ΟΝΟΜ. ΓΕΝ. ΔΟΤ. ΑΙΤ. ΚΛΗΤ.	ὁ τοῦ τῷ τὸν (ὦ)	πέλεκυς πελέκεως πελέκει πέλεκυν πέλεκυ		τὸ τοῦ τῷ τὸ (ὦ)	ἄστυ ἄστεως ἄστει ἄστυ ἄστυ	ἡ τῆς τῇ τὴν (ὦ)	πειθὼ πειθοῦς πειθοῖ πειθὼ πειθοῖ
ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣΑΡΙΘΜΟΣ
ΟΝΟΜ. ΓΕΝ. ΔΟΤ. ΑΙΤ. ΚΛΗΤ.	οἱ τῶν τοῖς τοὺς (ὦ)		πελέκεις πελέκεων πελέκεσι πελέκεις πελέκεις	τὰ τῶν τοῖς τὰ (ὦ)	ἄστη ἄστεων ἄστεσι ἄστη ἄστη		- - - - -

 

Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Τα παραπάνω ονόματα έχουν δυο θέματα και γι’ αυτό χαρακτηρίζονται, όπως είπαμε, ως διπλόθεμα. Από αυτά:

α) Τα ονόματα σε -υς/υ, -εως:

1. Έχουν θέματα που λήγουν σε -υ και σε -ε (πέλεκυ-, αστυ-, πελεκε-, αστε-). Από το θέμα που λήγει σε -υ σχηματίζονται η ονομαστική, η αιτιατική και η κλητική του ενικού, ενώ από το θέμα που λήγει σε -ε σχηματίζονται η γενική και η δοτική του ενικού, καθώς και ολόκληρος ο πληθυντικός.
2. Στη γενική του ενικού έχουν κατάληξη -ως (αντί -ος) και τονίζονται, τόσο στη γενική του ενικού όσο και στη γενική του πληθυντικού, στην προπαραλήγουσα, παρά τον κανόνα (Βλ. Γ.Α.Ε. 38,2).
3. Τον χαρακτήρα -ε του θέματος τον συναιρούν με το επόμενο -ι ή -ε τωνκαταλήξεων σε -ει (π.χ. πελέκε-ι > πελέκει, πελέκε-ες> πελέκεις)
4. Τα αρσενικά σε -υς, -εως σχηματίζουν την αιτιατική του ενικού με την κατάληξη -ν (τὸν πέλεκυν) και την αιτιατική του πληθυντικού όμοια με την ονομαστική (τοὺς πελέκεις).
5. Σχηματίζουν την κλητική του ενικού χωρίς κατάληξη, δηλαδή μόνο με το θέμα ((ὦ) πέλεκυ).

β) Τα ονόματα σε -ω, -ους:

1. Έχουν μόνον ενικό αριθμό.
2. Τα θέματα τους λήγουν σε -ω και -ο (π.χ. πείθω-, πειθο). Με το θέμα σε -ω σχηματίζουν την ονομαστική και με το θέμα σε -ο τις άλλες πτώσεις.
3. Στις πλάγιες πτώσεις (γενική, δοτική και αιτιατική) συναιρούν τον χαρακτήρα -ο του θέματος με τα φωνήεντα των καταλήξεων (π.χ. *πειθό-ος > πειθοῦς, *πειθόϊ> πειθοῖ, *πειθό-α> πειθώ).
4. Στην αιτιατική ενικού οξύνονται (π.χ. τὴν πειθὼ) παρά τον κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο οι τονιζόμενες στη λήγουσα συνηρημένες συλλαβές παίρνουν περισπωμένη.

 

Γ. ΑΣΚΗΣΕΙΣ

  Να κατατάξετε τα υπογραμμισμένα ουσιαστικά των επομένων παραδειγμάτων στην αντίστοιχη κατηγορία και να γράψετε τις πλάγιες πτώσεις του ενικού και του πληθυντικού σύμφωνα με το σχήμα.

1. Τὰ τῶν κηρύκων καὶ πρέσβεων σώματα οἱ θεοὶ φυλάττουσιν.
2. Λειμὼν (= λιβάδι) κάλλιστος πρὸς τῷ ἄντρῳ (= κοντά στη σπηλιά) τῆς Καλυψοῦς ἦν.
3. Ἐκ τοῦ τῶν Ἀθηναίων ἄστεως εἰς Λακεδαίμονα ὁδὸς τριῶν ἡμερῶν ἦν.
4. Τοῖς τῶν Ἀθηναίων ὁπλίταις δόρατα ἦν πέντε πήχεων.

ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΤΩΣΕΙΣ	-υς, -εως	-υ, -εως	-ω, -ους
γεν. δοτ. αιτ.

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

γεν. δοτ. αιτ.

 

  Να βάλετε στη σωστή πτώση τα ουσιαστικά που είναι σε παρένθεση:

1. Οἱ γεωργοὶ τοῖς ………………………. (πέλεκυς) τὰ δένδρα τέμνουσι (= κόβουν).
2. Νιόβῃ ἑπτὰ υἱοὶ καὶ ἑπτὰ θυγατέρες ἦσαν, τῇ δὲ ………………………. (Λητὼ) δύο, Ἀπόλλων καὶ Ἄρτεμις.
3. Περικλῆς ἑωρᾶτο (= φαινόταν) ἐν τῷ ………………………. (ἄστυ) μίαν ὁδὸν τὴν ἐπ’ ἀγορὰν καὶ τὸ βουλευτήριον πορευόμενος.
4. Διὸς κελεύσαντος, Ἑρμῆς παρήγγειλε τῇ ………………………. (Καλυψώ) τὸν Ὀδυσσέα ἀποπέμψαι (= να αφήσει ελεύθερο).
5. Τῇ τῶν λόγων ………………………. (πειθὼ) μᾶλλον οἱ νέοι παιδεύονται ἢ ταῖς ποιναῖς καὶ ταῖς βασάνοις.

 

  Να μεταφέρετε τις προτάσεις στην αρχαία Ελληνική.

1. Ο Οδυσσέας τις πόλεις πολλών ανθρώπων είδε.
2. Τα χτυπήματα (τὸ πλῆγμα) των τσεκουριών ήταν ισχυρά.
3. Από τους ποιητές (γεν.) θαυμάζουμε περισσότερο (μᾶλλον) τη Σαπφώ.
4. Σαπφώ (κλητ.), τα ποιήματα σου (ᾠδὴ) απαγγέλουμε και την πόλη σου (ἄστυ) τιμούμε.
5. Οι Ρωμαίοι θαύμαζαν τη φρόνηση των απεσταλμένων (πρέσβυς) του Πύρρου.

 

  Ποια ονόματα μπορείτε να βρείτε στο επόμενο κείμενο, τα οποία να ανήκουν στις κατηγορίες που εξετάσαμε;

Δημάδης ὁ πρέσβυς δημηγορῶν ποτε ἐν τῷ τῶν Ἀθηναίων ἄστει καὶ μὴ δυνάμενος πεῖσαι ἄνδρα εὐμεγέθη μὲν τῷ σώματι, ἀλόγιστον δὲ τὴν ψυχήν, τοῦτον τὸν μῦθον εἶπεν· «Ζεὺς πλάσας ἀνθρώπους ἐκέλευσεν Ἑρμῆν νοῦν καὶ πειθὼ αὐτοῖς ἐγχέαι. Κἀκεῖνος, μέτρον ποιήσας μετὰ τῆς Κλωθοῦς, ἴσον ἐνέχεεν ἑκάστῳ. Συνέβη δ’ ὅμως, τοὺς μὲν μικροφυεῖς πληρωθέντας τοῦ μέτρου φρονίμους γενέσθαι, τοὺς δὲ μακροὺς ἅτε μὴ ἀφικομένου τοῦ ποτοῦ μηδὲ μέχρι γονάτων, ἀφρόνους γενέσθαι».

(Αἰσώπου Μῦθοι, διασκευή)

δημηγορῶν ποτε	μιλώντας κάποτε
ἀλόγιστον δὲ τὴν ψυχὴν	φτωχόν όμως στο μυαλό
ἐκέλευσεν (κελεύω)	διέταξε
ἐγχέαι (ἐγχέω)	να τοποθετήσει μέσα τους
Κλωθοῦς (Κλωθώ, ἡ)	μια από τις τρεις μοίρες
ἴσον ἐνέχεεν ἑκάστῳ	έβαζε σ’ όλους την ίδια ποσότητα
μικροφυεῖς	μικρόσωμους
πληρωθέντας τοῦ μέτρου	αφού γέμισαν με τη δόση
τοὺς δὲ μακροὺς	τους ψηλούς όμως
ἅτε μὴ ἀφικομένου	επειδή δεν έφτασε
ἀφρόνους γενέσθαι	να γίνουν άμυαλοι, κουτοί